In hoeverre is het wijzigen van de boeken van Roald Dahl toegestaan?
Roald Dahl is al bijna 35 jaar geleden overleden. Maar zijn boeken zijn onverminderd populair, zowel bij kinderen als hun (voorlezende) ouders. Wereldwijd zijn er al meer dan 300 miljoen exemplaren verkocht. Begin dit jaar (2023) barstte er discussie los naar aanleiding van de aankondiging van de Britse uitgever van de Roald Dahl-boeken, Puffin, en de Roald Dahl Story Collection dat de Roald Dahl-boeken werden aangepast ‘aan de tijd’. Enkele honderden aanpassingen werden doorgevoerd. Zo is het woord ‘dik’ (fat) vervangen door ‘enorm’ (enormous) en aan de uitleg in het boek The Witches dat heksen pruiken dragen, maar eigenlijk kaal zijn, is toegevoegd dat er een ‘heleboel andere redenen zijn waarom vrouwen pruiken dragen en daar is zeker niets mis mee.’
Nee, daar is zeker niets mis mee, maar moet dit soort teksten daarom worden aangepast? En mag dat?
De aangekondigde wijzigingen hebben tot een storm van kritiek geleid. En de vraag is of dit soort wijzigingen, die toch wel een stuk verder gaan dan een enkele aanpassing ‘aan de tijd’, wel geoorloofd is.
Auteursrecht: exploitatierecht en persoonlijkheidsrechten
Makers van (kortweg) creatieve werken komt automatisch auteursrecht toe. Het auteursrecht bestaat uit twee verschillende soorten rechten:
- Exploitatierechten
- Persoonlijkheidsrechten
Exploitatierechten – normaal gesproken aangeduid met ‘auteursrecht’ – omvatten het recht dat de maker/rechthebbende heeft om zijn/haar werk openbaar te maken en te verveelvoudigen. Deze rechten kunnen door de maker worden overgedragen aan een andere partij en soms berusten ze op grond van een wettelijke regel al bij een andere partij, bijvoorbeeld bij de werkgever in plaats van de werknemer die een werk gecreëerd heeft. De rechthebbende – dat is dus niet altijd de maker – kan ieder ander verbieden deze handelingen te verrichten.
Persoonlijkheidsrechten
Anders dan het geval is voor de exploitatierechten, kunnen persoonlijkheidsrechten niet worden overgedragen. Deze rechten zijn namelijk gebaseerd op de persoonlijke band tussen de maker en zijn werk. De persoonlijkheidsrechten blijven dus verbonden aan de maker, zelfs als de exploitatierechten zijn overgedragen of overgegaan aan een ander. Wel kan de maker van sommige persoonlijkheidsrechten afstand doen.
Er zijn verschillende categorieën persoonlijkheidsrechten waar de maker een beroep op kan doen. In de Nederlandse Auteurswet (artikel 25) zijn, kortweg, de volgende opgenomen:
- het recht op naamsvermelding
- het recht zich te verzetten tegen wijzigingen in het werk, tenzij dat in strijd zou zijn met de redelijkheid
- het recht zich te verzetten tegen misvorming, verminking of andere aantasting van het werk, als daarmee de eer of naam of waarde van de maker zou kunnen worden aangetast.
Dit is een niet-limitatieve opsomming. Er kan zo nodig dus ook aanspraak worden gemaakt op andere persoonlijkheidsrechten. Ook in het VK – het thuisland van Roald Dahl – zijn de persoonlijkheidsrechten verankerd in de wet. De Copyright, Designs and Patents Act 1988 heeft een hoofdstuk gewijd aan de zogeheten ‘Moral Rights’ die vergelijkbaar zijn met de Nederlandse persoonlijkheidsrechten.
Persoonlijkheidsrechten na de dood van de maker
Persoonlijkheidsrechten vervallen (in Nederland en het VK) sowieso tegelijk met het vervallen van de exploitatierechten. Maar wat gebeurt er als de maker overlijdt? Aangezien de persoonlijkheidsrechten zien op de bescherming van de persoonlijkheidsbelangen van de maker, is het logisch dat ze ophouden te bestaan op het moment van overlijden van de maker. Maar dat hoeft niet zo te zijn.
In Nederland geldt als hoofdregel dat de persoonlijkheidsrechten niet vererven en dus vervallen bij de dood van de maker, tenzij…
… de maker iemand aanwijst bij testament of codicil. Dat kan een persoon zijn, maar bijvoorbeeld ook een stichting. Wel vergt dit dus een actief handelen van de maker. Zonder dat zullen de persoonlijkheidsrechten vervallen. Het kan dus zomaar zo zijn dat een beroemde auteur of schilder niet tijdig iemand heeft aangewezen die over deze rechten waakt.
In het VK werkt dit iets anders. Na de dood van de maker geldt het volgende:
(a) the right passes to such person as he may by testamentary disposition specifically direct,
(b) if there is no such direction but the copyright in the work in question forms part of his estate, the right passes to the person to whom the copyright passes, and
(c) if or to the extent that the right does not pass under paragraph (a) or (b) it is exercisable by his personal representatives.
Oftewel, de rechten gaan over aan degene die is aangewezen bij testament, dan wel ze gaan over aan de nabestaande(n) van de auteursrechten (de exploitatierechten dus), of – als de vorige twee opties niet opgaan – de rechten kunnen worden uitgeoefend door de persoonlijke vertegenwoordigers. Logischerwijs zal of zullen de belangenbehartiger(s) het belang van de maker in acht (moeten) nemen. Wijzigingen kunnen dan dus niet zomaar worden aangebracht, maar alleen als aannemelijk is dat de maker met die wijzigingen zou hebben ingestemd.
De persoonlijkheidsrechten van Roald Dahl
De persoonlijkheidsrechten van Roald Dahl zijn nagelaten aan degene aan wie hij ook de auteursrechten heeft nagelaten, volgens bronnen zijn laatste liefde Liccy, waarna de rechten jarenlang werden beheerd en geëxploiteerd door The Roald Dahl Story Company, dat de rechten in 2021 verkocht aan Netflix.
Het is maar zeer de vraag of de uitgever van zijn boeken heeft kunnen besluiten teksten in de boeken te herschrijven op de wijze zoals nu is gebeurd. Volgens The Roald Dahl Story Company gaat het om slechts ‘kleine en weloverwogen aanpassingen’, maar het is een lange lijst. Roald Dahl stond er niet om bekend tot veel aanpassingen bereid te zijn. Als het gaat om de enkele aanpassing van woorden die nu niet meer gebruikt worden, of die echt niet meer kunnen (zoals het geval was bij het woord ‘negerkoning’ in Pippi Langkous) zal er weinig aan de hand zijn. Maar in het geval van de Roald Dahl-boeken gaat het om meer dan in onbruik geraakte woorden of woorden die ‘echt niet meer kunnen’. Het woord ‘dom’ of ‘dik’ valt daar naar mijn mening niet onder. En tegen een wijziging als in het boek ‘The Witches’ zou Roald Dahl zonder meer zijn recht zich te verzetten hebben kunnen inzetten. De wijzigingen lijken dus niet in de geest te zijn van Roald Dahl. Je zou wellicht zelfs kunnen spreken van een aantasting van zijn werk die zijn eer, naam of waarde aantast.
Het lijkt erop dat de uitgever zich alle kritiek wel heeft aangetrokken. Inmiddels is aangekondigd dat ook de originele versie van de boeken te koop blijft. Gelukkig maar.
In de praktische handboeken voor ondernemers ‘IE in Bedrijf’ lees je alles over auteursrecht en inbreuk, met tal van voorbeelden uit de praktijk. In het laatste deel (6), IE in Bedrijf – Inbreuk op IE-rechten, wordt ook ingegaan op de persoonlijkheidsrechten, met name die van fotografen die geconfronteerd worden met inbreukmakend gebruik van hun foto’s en van architecten. De serie is te koop bij de reguliere en online boekhandels (bijvoorbeeld: managementboek.nl) zowel in hard cover als eBook. Kijk voor een (gratis) te downloaden inkijkexemplaar op de website www.ie-inbedrijf.nl.
